විදුහලේ ඇති විවිධ ලිඛිත මුලාශ්‍ර සහ ප්‍රජාව සමග කරන ලද සාකච්ඡා වලින් ලබාගත් තොරතුරු අනුව පාසලේ ඉතිහාසය පිළිබඳව අනාවරණය කරගත හැකිය.

පාසල ආරම්භ වු දිනය නිෂ්චිත නැත. නමුත් 1800 ගණන්වලදී මෙම පාසල ආරම්භ කර තිබෙන බවට පිළිගත හැකි සාක්ෂි ඇත. බ්‍රිතාන්‍ය පාලන සමයේදී උඩරට ප්‍රදේශවල ශ්‍රී ංකා පාසල් ආරම්භ කල අවස්ථාවේ දී තෙල්දෙණියද ඉංග්‍රීසි පාසලක් වශයෙන් මෙම පාසල ආරම්භ කර ඇත. 1872 දී බ්‍රිතාන්‍ය රජ කුමරකුගේ පවා ප්‍රසාදයට පත්ව ඇති බවට ප්‍රදේශ වාසීන්ගෙන් පිළිගත හැකි සාක්ෂි ලැබී ඇත.

ක්‍රි.ව 1900 වන විට මෙම පාසලේ විදුහල්පතිවරයකු ද ඇතුලු ගුරු මණ්ඩලය සත් දෙනෙකුගෙන් යුතු වූ බවට ලේඛනගත සාක්ෂි ඇත. මෙම කාලයේදී ද්විභාෂා පාසලක් ලෙස උසස් කරනු ලැබීමත්, සවස පංති ආරම්භ කරමින් දෙමළ සහ මුස්ලිම් භාෂා ඉගෙන්වීමත් වශයෙන් වැදගත් වෙනස්වීම් දෙකක් සිදුව ඇත. 1925 වන විට ප්‍රදේශයේ සියලුම පාසැල්වල ක්‍රීඩා උත්සව, සංස්කරණ සම්මේලන ආදිය පැවැත්වීමට මධ්‍යස්ථානය ලෙස ප්‍රයෝජනයට ගෙන ඇත.

පාසලේ තවත් දීප්තිමත් යුගයක්ව තිබී ඇත්තේ 1963 න් පසු කලාවට ලැදි විදුහල්පතිවරයකුව සිට ඇති එඩ්මන් විජේසිංහ මහතාගේ කාලයේදීය. මොහු මහාචාර්ය සරත්චන්ද්‍ර ශූරීන්ගේ මනමේ නාට්‍යයේ වැදි රජුගේ චරිතය රඟපැ දිවයිනේ ප්‍රසිද්ධ පුද්ගලයකි. මොහුගේ කාලයේ විද්‍යාලයේ ක්‍රීඩා හා නාට්‍ය අංශයන්ගේ දියුණුව සිදුවී ඇත. වර්ෂ අවසානයේ නාට්‍ය සංදර්ශනයන් සම්ප්‍රදායික වශයෙන් සෑම වර්ශයක් අවසානයේදීම පවත්වන අතර එය විදුහලේ සංස්කෘතික අංගයක් ලෙස අද පවා සාර්ථකව ක්‍රියාත්මක වේ. විදුහල් ගීතය ලෙස වර්තමානයේදී භාවිතා කරන ගීතය හදුන්වා ඇත්තේ මේ වකවානුවේදීය. විද්‍යාලයේ උසස් පෙළ විද්‍යා අංශය ආරම්භ කරන ලද්දේ 1974 වර්ශයේය. මෙම වර්ශයේදීම පෙරදිග තූර්ය වාදක කණ්ඩායමක් නිර්මාණය කර ඇත. 1979 වර්ෂයේ දී පාසලට වසර 25 පිරිමි නිමිත්තෙන් ඉතා උත්කර්ෂවත් රජත ජයන්තියක් පැවැත්වු බවට සාක්ෂි ඇත.

1983 දී මහවැලි කඩිනම් ව්‍යාපාරය මගින් ඉදිකළ වික්ටෝරියා ජලාශය නිසා තෙල්දෙණිය මහ විදුහල ජලාශයෙන් යටවීම නිසා එය වෙනුවට, අලුතින් ඉදිකල නව විදුහල් සංකීර්ණයට මාරු කරන ලදී.

1992 වර්ශයේදී පවත්වන ලද ජනාධිපති ජංගම සේවය මෙම පාසලේ සිදුවූ විශේෂ සිද්ධියකි. එම නිසා විද්‍යාලයට විශාල ප්‍රසිද්ධියක් ලැබුණු අතර භෞතික හා මානව පරිසරයේ පිබිදීමක් ඇති විය. එහිදී විද්‍යාලයේ සියලු ගොඩනැගිලි නැවත අලුත්වැඩියා කර පාසල් වත්ත වටා සුරක්ෂිත කටුකම්බි වැටක් ඉදිවිය. දර්ශනීය නාම පුවරුවක් ද ප්‍රධාන දොරටුවක් ද ජලය හා විදුලියද ලැබීම විශේෂය.

පවතින සාක්ෂි සහ විස්තර අනුව මෙම අධ්‍යයන ආයතනය වෙන්වීමට පෙර ද්විතීයික පාසලක් ලෙස 1905 වර්ෂයේදී ආරම්භ කර ඇත. මේ අනුව මෙම පාසල රඹුක්වැල්ල ප්‍රදේශයෙන් වෙන්ව පිහිටා තිබුණි. ක/දුම්බර ද්විතීයික පාසල දිවංගත ගරු අගමැතිතුමන් වන ජෝන් කොතලාවල මහතා විසින්, 1954 ඔක්තෝබර් 01 වැනිදා අරම්භ ‌කොට ඇත. ප්‍රථම විදුහල්පති තනතුර මාරු කිරීමෙන් පසු කරුණාතිලක මහතා නව විදුහල්පතිවරයා ලෙස ටී.මෙන්ඩිස් මහතා පත් කර ඇත. ඔහු සංගීතයට හා නාට්‍යවලට දැඩි ඇල්මක් දැක්වූ බැවින් මෙම අංශයෙන් පාසල ඉහළ මට්ටමකට ගෙන ඒමට ඔහු උත්සාහ කර ඇත. එසේම පාසලේ ප්‍රවීණ සංගීත උපදේශක එම්.ජී. සුගතදාස මහතා සහ උපදේශක ගුණසේන මහතා ශිෂ්‍ය ශිෂ්‍යාවන් නැටුම් හා සංගීත තරඟ සඳහා සහභාගී වීමට සමත් වූ අතර 1957 වසරේ සිට මෙම අංශය සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් අත්කර ගෙන ඇත. සුගතදාස සංගීත අංශය ක්‍රමක්‍රමයෙන් නඟා සිටුවීමට කටයුතු කළේය. එමෙන්ම ඔහු විසින් රචනා කරන ලද පාසල් ගීතය අදටත් පාසලේ ගායනා කර ඇත.

එම කාලය තුළම පාසලේ වෙසක් කැරොල් වැඩසටහනක් පැවැත්විණි. ඊට අමතරව බුදුරජාණන් වහන්සේ වෙනුවෙන් පුස්තකාලයක් සහ ප්‍රතිමා මන්දිරයක් ද ඉදිකරන ලදී.

මේ සියලු කරුණු සලකා බැලීමේදී 1960-1970 අතර කාලය පාසලේ ස්වර්ණමය යුගය ලෙස සැලකිය හැකියි. පාසලේ ක්‍රීඩා, නැටුම්, සංගීතය, ශිෂ්‍යභට සහ මල්ලවපොර ක්‍රීඩා නිසා,යුද හමුදා සහ පොලිස් ශිෂ්‍යභට වැඩසටහන ප්‍රථම වරට සිසුන් සඳහා විවෘත විය.

ඇත්ත වශයෙන්ම, මල්ලවපොර ක්‍රීඩාව ප්‍රථම වරට තනි තරඟකරුවෙකු  සමඟින් ආරම්භ කරන ලද්දේ  1958 දී වන අතර 1958 දී මධ්‍යම පළාතේ  සහ සමස්ත ලංකා තරඟවලින් පසුව මධ්‍යම පළාතේ ස්ථාන ලබා ගත්තේය.
1962 දී මෙම පාසල ජ්‍යෙෂ්ඨ ස්වභාෂා පාසලක් ලෙසත් පසුව මහා  විද්‍යාලයක් ලෙසත් නම් කරන ලදී.  තවද 1994 වර්ෂයේ සිට 1998 දක්වා  මධ්‍ය  මහ  විද්‍යාලයක් ලෙසත් ඉන් අනතුරුව 1999 ජනවාරි 12  වන දින සිට ජාතික පාසලක් ලෙසත් ක්‍රියාත්මක වේ. වර්තමානයේ පාසල පාසල් වර්ගීකරණය යටතේ 1AB පාසල් කාණ්ඩයට අයත් වේ. මේ අනුව 2013 වර්ෂයේ නවකතා වර්ගීකරණය යටතේ උසස් පෙළ  තාක්ෂණ විෂය  හඳුන්වා දීමෙන් පසු පාසල සහජ ජනප්‍රිය පාසලක් ලෙස උසස් කර ඇත. එසේම 2013  වර්ෂයේ සිට එම විද්‍යාලය “මහින්ද චින්තන” ව්‍යාපෘතිය යටතේ ද්විතීයික පාසලක් බවට පත් විය. ඒ වගේම එම කාල වකවානු තුළ සිසුන් සංඛ්‍යාව 500 ට අඩු වු අතර,ඉන් පසුව 500 ට වැඩි සහ 1000 ට  වඩා වැඩි වූ අතර  අවසානයේ  සිසුන් 1500 ට වඩා වැඩි ජනගහනයක් සිටින පාසලකි.

“ගුණ නැණ සමඟින් මැද රටින් පෙරට” යන දැක්ම ඇතිව පාසලේ පුරෝගාමියා වන විදුහල්පතිතුමා, අධ්‍යයන  කාර්ය මණ්ඩලයේ පරිපාලකයින්, පාසල් කළමණාකාර මණ්ඩලය, පාසල් සංවර්ධන මණ්ඩලය සහ ආදි ශිෂ්‍ය සංගමයේ සාමාජිකයන් පාසල ගෙනයාමට සුබවාදී අරමුණු පෙරදැරිව උත්සාහ කරති. මෙහෙයුම අනුගමනය කරමින් ජාතික පාසලක් ලෙස ඉදිරියටත් පෙරමුණට යාම අපගේ මුක්‍යය අරමුණ වන්නේය.